Wielkie nieporozumienie. Narracje o rolnikach, rolnictwie i bezpieczeństwie żywnościowym

Data umieszczenia w bazie

16/12/2024

Instytucja

Instytut Spraw Publicznych

Autorstwo

Paulina Sobiesiak-Penszko
Katarzyna Banul-Wójcikowska

Liczba stron

113

Język raportu

polski

Tagi

adaptacja rolnictwa Bezpieczeństwo żywnościowe produkcja żywności rolnictwo zdegradowane grunty rolne żywność

Najważniejsze wnioski

Rozbieżność między narracjami a rzeczywistością w medialnym przedstawianiu rolnictwa i rolników jest alarmująca. Dominują stereotypy, mity i uproszczone wizje, które nie oddają złożoności tego sektora i stojących przed nim wyzwań. W debacie publicznej brakuje rzetelnej informacji o wpływie rolnictwa na środowisko i klimat, o potrzebie transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju, o dominacji koncernów spożywczych i o roli konsumentów. Media kreują obraz rolnika-patrioty, obrońcy polskiej wsi i tradycyjnych wartości, a język debaty o rolnictwie jest często nieadekwatny i nieprecyzyjny, co utrudnia zrozumienie zróżnicowania i specyfiki tego sektora. Mimo rosnącej świadomości znaczenia bezpieczeństwa żywnościowego, jego rozumienie w mediach jest powierzchowne i koncentruje się głównie na aspekcie ilościowym, a nie jakościowym.
Z jednej strony raport wskazuje na pojawiającą się w mediach świadomość zmiany klimatu i jej wpływu na rolnictwo. Publikacje, zwłaszcza te branżowe, opisują problemy, z którymi borykają się rolnicy, takie jak susze, powodzie, nowe choroby i szkodniki upraw. Z drugiej strony, raport podkreśla brak pogłębionej analizy przyczyn tych problemów i ich powiązania ze zmianą klimatu. Często opisuje się jedynie konsekwencje, a nie źródła problemu, co utrudnia dyskusję o systemowych rozwiązaniach. Wśród samych rolników brakuje przekonania co do przyczyn zmiany klimatu i jej związku z rolnictwem. Dominuje sceptycyzm i niechęć do wprowadzania zmian w praktykach rolniczych, które mogłyby złagodzić negatywny wpływ sektora na środowisko.
Dominująca narracja medialna przedstawia rolników jako strażników przyrody, którzy chronią środowisko naturalne. Ten obraz rolnika stoi w sprzeczności z rzeczywistością intensywnej produkcji rolnej, która ma negatywny wpływ na ekosystemy. W mediach pomija się temat wpływu rolnictwa na degradację środowiska, taką jak zanieczyszczenie wody, utrata bioróżnorodności czy emisje gazów cieplarnianych. Problemy te są opisywane sporadycznie i bez szerszego kontekstu. Krytyka Europejskiego Zielonego Ładu i polityk klimatycznych opiera się na fałszywej narracji o rolnictwie jako sektorze chroniącym przyrodę. W ten sposób próbuje się uzasadnić opór wobec zmian w sektorze, które miałyby na celu ograniczenie jego negatywnego wpływu na środowisko.
Kwestia wody, a szczególnie suszy, jest jednym z głównych tematów poruszanych w kontekście rolnictwa. Problem suszy rolniczej jest szeroko omawiany w mediach, zarówno ogólnopolskich, jak i lokalnych. Mimo że susze są często łączone ze zmianą klimatu, brakuje pogłębionej analizy przyczyn tego zjawiska i dyskusji o długofalowych rozwiązaniach. W mediach dominuje narracja o walce ze skutkami suszy, a nie o zapobieganiu im. W pismach branżowych susza jest przedstawiana jako jedno z głównych wyzwań dla rolników, ale rzadko łączy się ją ze zmianą klimatu. W tej narracji susza jest traktowana jako problem techniczny, który można rozwiązać za pomocą technologii i innowacji, a nie jako skutek globalnego ocieplenia.
Dominuje narracja o technologiach i innowacjach jako kluczowych narzędziach w walce z problemami klimatycznymi w rolnictwie. Firmy agrotechniczne wykorzystują zagrożenia wynikające ze zmiany klimatu do działań marketingowych, promując swoje produkty jako rozwiązania problemów z suszą czy szkodnikami. W tej narracji pomijane są pozatechnologiczne metody radzenia sobie z problemami, takie jak zmiany w praktykach rolniczych czy ochrona ekosystemów. Nacisk kładziony jest na zwiększanie produktywności rolnictwa za pomocą technologii, a nie na zrównoważony rozwój.
Wątek ochrony i odnowy zasobów przyrodniczych jako sposobu na łagodzenie skutków zmiany klimatu pojawia się w mediach rzadko. Dominuje narracja promująca technologie, a nie działania ochronne oparte na przyrodzie. Pojawia się także narracja przeciwstawiająca Polskę Europie Zachodniej w kontekście ochrony środowiska. Argumentuje się, że polskie rolnictwo jest bardziej ekologiczne niż w innych krajach Unii Europejskiej i dlatego nie powinno być objęte takimi samymi wymogami ochrony środowiska. W kontekście unijnego prawa o odbudowie zasobów przyrodniczych (Nature Restoration Law) pojawiają się narracje dezinformacyjne, twierdzące, że Unia Europejska zmusi rolników do zalewania pól uprawnych i ugorowania gruntów. Te fałszywe informacje są wykorzystywane do budowania oporu wobec działań na rzecz ochrony przyrody.
Polska pozostaje bez konkretnych wizji i propozycji dotyczących przyszłości polskiego rolnictwa, pomimo intensywnej debaty publicznej wywołanej protestami rolników w pierwszej połowie 2024 r. Media skupiły się głównie na dwóch wątkach: 1. krytyce Europejskiego Zielonego Ładu, który w narracji medialnej, zwłaszcza prawicowej, przedstawiany był jako zagrożenie dla polskich rolników i bezpieczeństwa żywnościowego. Dominował wtedy przekaz negatywny, podkreślający koszty wdrożenia reform, skomplikowaną biurokrację i potencjalne ograniczenia produkcji; 2. ograniczeniu importu zbóż i produktów rolnych z Ukrainy, co uzasadniano obawami o jakość i bezpieczeństwo żywności oraz ochronę polskiego rynku rolnego. Pojawiały się teorie spiskowe, sugerujące np. spisek Niemiec mający na celu zniszczenie polskiego rolnictwa.
Raport wskazuje na brak głosu konsumentów w debacie publicznej o przyszłości tego sektora. Dominującą narracją jest utożsamianie polskiej żywności ze zdrową żywnością. W wypowiedziach rolników i w mediach prawicowych pojawia się przekonanie, że polskie produkty są najlepszej jakości i gwarantują bezpieczeństwo żywnościowe. Brak jednak pogłębionej dyskusji na temat tego, co tak naprawdę oznacza „zdrowa żywność” i jakie praktyki rolnicze sprzyjają jej produkcji. Pomijane są kwestie wpływu intensywnej produkcji rolnej, stosowania pestycydów i antybiotyków na jakość żywności i zdrowie publiczne. Debata o żywności koncentruje się głównie na mięsie. Hodowcy mięsa czują się zagrożeni politykami klimatycznymi i bronią znaczenia mięsa w diecie, argumentując to tradycją i bezpieczeństwem żywnościowym. Pomijane są kwestie jakości mięsa, sposobu jego produkcji i wpływu na środowisko. Niechętnie odnoszono się do trendów ograniczania spożycia mięsa, takich jak wegetarianizm czy weganizm, traktując je jako zagrożenie dla rolnictwa.
Wzrost cen żywności i marnotrawstwo żywności to tematy często poruszane w mediach. Problemem marnotrawstwa obarczeni są konsumenci, a nie systemowe przyczyny tego zjawiska, takie jak nadprodukcja. Zmiana klimatu pojawia się jako czynnik wpływający na ceny żywności, ale rzadko łączy się ją z potrzebą transformacji rolnictwa. W mediach pojawia się także dylemat konsumenta: gdzie kupować żywność – w supermarkecie czy na bazarze? Protesty rolnicze i obawy o jakość żywności w sieciach handlowych skłoniły część konsumentów do wybierania produktów lokalnych. Jednocześnie medialny obraz targowisk jest niejednoznaczny. Z jednej strony podkreśla się ich znaczenie dla lokalnych społeczności i dostępu do świeżych produktów. Z drugiej strony pojawiają się wątpliwości dotyczące bezpieczeństwa żywności i kontroli jakości na targowiskach.
Mimo wszystkich trudności autorki raportu dostrzegają potencjał zmiany. Kluczem do jej zaistnienia jest: 1. zmiana narracji o rolnictwie i odejście od mitów na rzecz rzetelnej informacji i pogłębionej analizy; 2. włączenie do debaty publicznej wszystkich zainteresowanych stron, w tym rolników, konsumentów, ekspertów, decydentów politycznych i przedstawicieli mediów; 3. skupienie się na bezpieczeństwie żywnościowym i na zdrowiu publicznym jako na priorytetowych celach rozwoju sektora rolno-spożywczego; 4. promowanie lokalnych i zrównoważonych systemów żywnościowych, które będą odporne na kryzysy i zapewnią dostęp do zdrowej żywności dla wszystkich.

Spis treści

Wstęp 4

Metodologia monitoringu mediów 6

Główne wnioski 10

Rolnictwo i rolnicy w dyskursie publicznym 18

Rolnictwo w obliczu kryzysu klimatycznego i przyrodniczego 44

Wizje transformacji rolnictwa? 64

Gdzie w tym wszystkim miejsce dla żywności i konsumentów? 90

Podsumowanie 108

Multimedia

Powiązane artykuły

Rolnicy a Zielony Ład: jak protesty wpłyną na wybory do Parlamentu Europejskiego? https://diplomacy.pl/protesty-rolnikow-w-unii-europejskiej/ 16/03/2024

Chcesz dodać swój artykuł?
Prześlij go na adres mailowy Redakcji redakcja@klimatycznabazawiedzy.org